حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین صنایع‌دستی است که هم‌زمان با سفالگری برای تأمین نیازهای روزمره بشر ابداع و به‌مرورزمان رشد کرده و تاکنون نیز پاسخگوی نیازهای مصرفی روزمره بشر است. نمونه‌های به‌دست‌آمده در بین‌النهرین و آفریقا گواه این مطلب است که حصیربافی و سبدبافی منشأ فقط نساجی نبوده است، بلکه سفال‌گری یا کوزه‌گری نیز به‌نوعی از این هنرها تأثیر گرفته است. اسناد و مدارکی در دست است که نشان می‌دهد نخستین زیراندازهای بشری از نی و گیاهانی که در باتلاق‌های سفلای بین‌النهرین می‌روئیده، تهیه‌شده و اولین سرپناه پس از زندگی در غارها به کمک حصیر و نی پدید آمده است. 

حصیربافی در بسیاری از کشورهای جهان به‌ویژه آن دسته از ممالکی که به مواد اولیه موردنیاز این رشته دسترسی دارند، مرسوم و متداول بوده و می‌توان از مهم‌ترین کشورهای تولیدکننده محصولات حصیری جمهوری کره، مالزی، پاکستان، سریلانکا، تایلند، مکزیک، کامرون، برمه، هنگ‌کنگ، هند، اندونزی، ژاپن، اتیوپی و سنگال را نام برد. 

حصیربافی در ایران دارای سابقه طولانی است. صنعت پررونق بافت حصیر و نی در بسیاری از مناطق چون شمال و جنوب کشور (شهرهایی که در حاشیه دریا قرار دارند) به حدی گسترده بود که فرآورده‌هایش به همه نقاط ایران فرستاده می‌شد. در استان گلستان نیز این هنر-صنعت تا به امروز همچنان به‌ویژه در مناطق روستایی به فعالیت خود ادامه داده و به همت هنرمندان صنایع‌دستی و هنرهای سنتی دوباره احیاشده است و محصولات تولیدی حصیربافی هنرمندان گلستانی و همچنین تلفیق آن با سایر هنرهای سنتی به نقاط مختلف کشور ارسال می‌شود. 

برای تولید یک محصول حصیری از الیاف گیاهی و از درهم تنیدن آن‌ها با دست و یا ابزار ساده دستی کمک می‌گیرند و به شیوه‌های مختلف بافت، کالاهای زیادی تولید می‌شود که در زندگی روزمره کاربرد بسیار دارد. حصیربافی شامل بامبو بافی، مرواربافی، ترکه‌بافی، چم بافی و سبدبافی نیز می‌شود. در تولید محصولات حصیری علاوه بر ترکه‌های نی و ساقه‌های گیاهان مردابی، از نخ پشمی رنگ‌شده نیز برای ایجاد نقش و طرح‌های سنتی استفاده می‌شود. 

برای بافت نی باتلاقی در مرحله اول، آماده‌سازی مواد اولیه آن که در زمان گل‌دهی گیاه یعنی اواخر فصل بهار تا نیمه تابستان انجام می‌شود. پس از رسیدن گیاه گالی به‌اندازه و طول مطلوب، از نزدیک‌ترین محل به ریشه با داس قطع‌شده و پس از جدا کردن برگ‌هایش در قسمت بالای آن در جهت طولی شکافی با چاقو ایجاد می‌شود؛ سپس به‌صورت انبوه روی‌هم قرارگرفته و کوبیده می‌شوند تا به‌صورت نواری پهن درآید. در مرحله بافت ابتدا گیاه را خیسانده و نوارهای حاصله در کنار یکدیگر قرارگرفته و به‌صورت سه تا زیر، سه تا رو و روش دیگر به‌صورت ۹ تایی و ۱۸ تایی بافته می‌شود که به نسبت روش اول کاربرد، دوام و زیبایی بیشتری دارد. 

ابزار و وسایل مورداستفاده در حصیربافی بسیار ساده و محدود ازجمله داس (برای جمع‌آوری و هرس شاخه‌های گیاه)، انواع کارد (برای بریدن شاخه)، اره، رنده، انبردست، قیچی، سوزن، درفش (به‌منظور دوخت و اتصال ردیف‌های بافت)، دفتین و سنگ نفت است. این ابزار عمدتاً برای قطع گیاهان و پیراستن آن‌ها به‌منظور آماده‌سازی مواد اولیه مورداستفاده قرار می‌گیرد و گاهی نیز هنگام تولید به‌عنوان وسیله کمکی، امر ساخت را تسهیل می‌بخشد. 

امروزه در مناطق مختلف کشورمان به‌ویژه مناطق شمال (گیلان، گلستان، مازندران) و جنوب (هرمزگان، بوشهر، خوزستان)، هرکجا که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه امکان‌پذیر باشد، می‌توان نشانه‌هایی از بافت حصیر و سبد را یافت. شیوه تولید شاید در همه نقاط یکسان باشد اما آنچه آن‌ها را از هم متمایز می‌کند بهره گرفتن از مواد اولیه موجود در هر منطقه است. به‌عنوان‌مثال در جنوب از برگ درخت خرما و در استان گلستان از گیاه خودروی گالی یا گاله در اطراف آبگیرها، باتلاق‌ها و مزارع برای بافت حصیر استفاده می‌کنند. 

یکی از شاخصه‌های محصولات حصیری، مواد اولیه آن است که گیاهی بوده و قابل بازگشت به طبیعت هستند و هیچ‌گونه آسیبی به جسم وارد نمی‌کند. محصولات تولیدشده با بافت حصیری کاملاً کاربردی بوده و در زندگی روزمره مورداستفاده قرار می‌گیرد که از این محصولات کاربردی می‌توان به کلاه حصیری برای کشاورزان و باغداران، پادری، زیر دیگی، انواع سبد و زنبیل به‌منظور مصارفی چون حمل وسایل، سبد میوه، قندان و…، زیرانداز برای هنگام کار یا پهن کردن در زیر فرش‌ها برای محافظت فرش از آسیب‌های ناشی از رطوبت موجود در منطقه، یا پوشش بخشی از سقف و… اشاره کرد. 

کمبود مواد اولیه و تهیه آن یکی از مسائلی است که هنر-صنعت حصیربافی را تهدید می‌کند. گیاه گالی که در استان گلستان از آن برای تولید محصولات حصیربافی استفاده می‌شود، به دلیل رویش در مسیر جریان آب و در حاشیه زمین‌های مزروعی توسط اغلب کشاورزان در راستای پاک‌سازی مزارع به‌عنوان علف هرز از بین می‌روند. این امر پس از گذشت زمان می‌تواند در نابودی این گیاه تأثیر بسزایی داشته باشد و اگر تکثیر گیاه صورت نپذیرد می‌تواند آینده تأسف‌باری را برای این هنر ارزشمند به دنبال داشته باشد. 

* گزارش از مریم منصوری کارشناس صنایع‌دستی و هنرهای سنتی استان گلستان

انتهای پیام/